تحولات فناوری آموزشی در قرن بیستم

کلیه واژه ها :
فناوری آموزشی ، فناوری اطلاعات و ارتباطات ، رویکردهای گوناگون فناوری ، رویکردهای روان شناسی و معرفت شناسی ، دوره پسامدرن و آموزش و پرورش ، ابعاد متفاوت فناوری آموزشی .
اشاره
قرن بیستم یا عصر صنعت سبب تحولات گسترده و همه جانبه ای در عرصه علوم و فناوری شده بود . این تحولات در نظام های تعلیم و تربیت نیز به طور وسیعی تائید گذاشته است به تبع آن دانش های جدیدی از جمله فناوری آموزش پدید آمده است . این دانش جدید نیز در عصر صنعت سه دوره تحول را در مسیر پیشرفت و گسترش خود پیش رو داشته است :
1- دوره فناوری ابزار
2- دوره فناوری نظام ها
3- دوره فناوری تفکر
دوره اول : فناوری ابزار ( سمعی و بصری )
در این دوره از ابتدای قرن بیستم تا سال های 1950 رویکرد معرفت شناسی اثبات گرایی و دیدگاه روان شناسی مکتب اصالت رفتار حاکم بوده است . طرفداران رویکرد رفتارگرایی دانش را مستقل از ذهن انسان می دانند و بر این اساس نقش آموزش ، انتقال دانش بیرونی به ذهن یادگیرنده فرض شده است .
در این رویکرد ، برنامه ریزی و ارزشیابی متکی بر ایجاد تقویت رفتارهای جزئی و عینی تعریف می شود . در این دوره مخروط تجربی ادگاردیل با تکیه برنظریه جروم برونر که یادگیری را به سه روش یا سه مرحله طبقه بندی کرده بود ، مورد توجه قرار گرفت . این مراحل عبارت اند از :
1- روش مجسم یا یادگیری از طریق فعالیت ( تجربه مستقیم ) ؛
2- روش نیمه مجسم یا یادگیری از طریق تصاویر ( تجربه تصویری ) یا غیر مستقیم ؟
3- روش انتزاعی یا یادگیری از طریق علائم و نمادها ( تجربه انتزاعی ) .
اما مشکلات مربوط به منطق مذکور نیز آشکار شد و محققان دریافتند که بالاخره در روش های مستقیم و غیر مستقیم نیز باید از علائم و کلمات شفاهی و نوشتاری استفاده کرد . در این دوره روان شناس معروف بی . اف اسکینر دستگاهی به نام « ماشین تدریس » ساخت که می توانست مطالب درسی را قدم به قدم و به صورت ساده به دانش آموزان ارائه دهد . پس از آن شیوه
« آموزش برنامه ای » برای تهیه درس ها براساس نظریه رفتارگرایان رایج شد .
همچنین رایانه های الکترونیکی برای کاربردهای اداری و مالی به کار گرفته شدند . از رویدادهای مهم دیگر این دوره ، طبقه بندی هدف های آموزشی بنجامین بلوم و همکارانش بود که خود عاملی برای روی آمدی به آموزش های مبتنی بر تجزیه و تحلیل هدف های رفتاری تلقی شد .
رویداد مهم دیگر این دوره پیدایش نگرش سیستمی و کاربرد آن در امر تعلیم و تربیت ، به ویژه در زمینه برنامه ریزی آموزشی بود .
دیگر رویداد قابل ذکر این دوره ، توجه به الگوها و نظریه های ارتباطی خطی ( انتقالی ) بود که به وسیله کارگزاران وسایل سمعی و بصری در اوایل سال های 1950 ارائه شد .
دیدگاه رفتارگرایی این دوره بر 2 مسئله تاکید داشته است .
1- فراگیرنده یا دانش آموز در امر یادگیری نقشی منفعل دارد و تغییر در عوامل محیط موجب یادگیری او می شود .
2- رسانه می تواند همه چیز را کنترل کند و به طور دقیق فراگیرنده را با گذراندن از تمرین ها و مسیرهای از قبل پیش بینی شده به هدف ها برساند .
اما تحقیقات مربوط به کارایی عمیق و حتمی وسایل سمعی و بصری در یادگیری ، به نتایج روشنی نرسید . اصرار طرفداران مکتب رفتار گرایی در جزئی نگری و تعریف ویژه آنان از یادگیری ، محدودیت های این مکتب را آشکار می کند . مشکلات موجود در کاربرد وسایل سمعی و بصری و استقبال نکردن مربیان آموزشی از آنها سال ها ادامه داشت و متخصصان آموزشی ، تلاش می کردند وسایل عرضه کنند که امر آموزش را از این گونه نارسایی ها تبری کند . نتیجه این تحقیقات و تلاش های پژوهشگران و متخصصان آموزشی ، راه و روشی را ارائه کرد که بر اساس آن رشته جدیدی از علوم تربیتی به نام فناوری آموزشی پدید آمد .
دوره دوم فناوری نظام ها
در این دوره ، رویکرد غالب معرفت شناسی رویکرد تعبیری است که به منزله یک فلسفه معتقد به اصالت انسان و ادراک او مطرح شد و بیشتر بر تحلیل های کیفی و بر محور تحلیل های زبانی تاکید دارد . مکتب شناخت گرایی بررسی و مطالعه فرایند های ذهنی شامل : نحوه دریافت ، کسب ، پردازش ، نگهداری ، بازیابی و یاد آوری اطلاعات را در کانون توجه خود قرار می دهد . این مکتب در اوایل این دوره ( 1960 ) به عرصه تحقیقات روان شناسی راه یافت و به تدریج موجب تحولات وسیع در تعریف و مفهوم رشته فناوری آموزشی شد . مکتب شناخت گرا بر اصول معرفت شناسی اثبات گرایی تاکید می کند ، ولی این اصول را در شناخت و مطالعه پدیده های غیر قابل مشاهده به کار می گیرد . این دیدگاه ، در مقال دیدگاه رفتارگرایان به مقابله برخاسته است .
دیدگاه شناختی بر شناسایی انواع فعالیت های ذهنی مانند تصور ، تفکر ، نحوه نگهداری اطلاعات ، حافظه و قابلیت انسان در ایجاد تغییر و تحول در اطلاعات و حل مسئله استوار است . در این دیدگاه یادگیری به معنای کسب دانش و ساختار معلومات در درون ذهن انسان است و رفتار صرفاً نمایش خارجی فرایندهایی است که در ذهن رخ می دهد . بنابراین طرفداران این مکتب رفتار را نتیجه معلومات و دانش فرد می دانند ، نه خود آن چیزی که انسان یاد می گیرد . در دیدگاه شناختی این موضوعات مورد توجه قرار گرفته است :
1- بررسی یادگیری به منزله یک فرایند فعال و سازنده
2- وجود فرایندهای برتر در یادگیری ( فرایند های شناختی )
3- خاصیت فزایندگی یادیگری و نقش موثر معلومات پیش دانسته در این فرایند .
4- توجه به چگونگی نگهداری و سازماندهی اطلاعات در ذهن .
5- توجه به موضوعات و عملکردهای یادگیری از دیدگاه فرایندههای شناختی موجود در آنها .
در این دوره طبقه بندی هدف های آموزشی بنجامین بلوم مورد نقد و بررسی طرفداران نظریه شناخت گرا قرار می گیرد و گانیه طبقه بندی هدف های آموزشی خود را مبتنی بر رویکردهای مکتب شناختی تنظیم وارائه می کند .
رشد و تکوین الگوهای آموزشی و تعامل بین نگرش سیستمی و اصول و نظریه های علوم ارتباطات باعث افزوده شدن بعد جدیدی به فناوری آموزشی شد . اضافه شدن مفاهیم جدید به فناوری آموزشی ، حیطه کاربرد این فناوری را به مراتب گسترده تر از سابق کرد و آن را از محدوده تنگ شناسایی انواع و نحوه کاربرد وسایل و رسانه های آموزشی ( جنبه اول ) خارج کرد و سبب شد که کلیه فعالیت های آموزشی در مراکز آموزشی بر محور آن قرار گیرد . در اواخر دهه 1960 مراکز سمعی و بصری بر اثر تحولات محتوایی به « بخش های فناوری آموزشی » تغییر نام یافت و با بهره گیری و اتکا به نظریه عمومی سیستم ها و اصول نگرش سیستمی بر فرایند آموزشی ، مدعی صاحب نظر بودن و نقش داشتن در تمام فرایند آموزشی و تدریس شد . از آن پس دانش فناوری آموزشی به مثابه « مجموعه روش ها و فرایند های سیستماتیک طراحی ، اجرا و ارزشیابی برنامه های آموزشی » شناخته شد . با پذیرش این مفهوم دانش فناوری آموزشی از موقعیت بسیار خوبی در عرصه نظام های آموزشی برخوردار شد و کارکرد واقعی آن متناسب با دیدگاه های جدید علمی روشن شد .
دوره سوم : فناوری تفکر

رویکرد معرفت شناسی این دوره انتقادی است . این رویکرد به رغم طرفدارانش به دنبال پر کردن فاصله بین دو رویکرد اثبات گرایی و رقیب آن یعنی رویکرد تعبیری است .
طرفداران این مکتب اعتقاد دارند که ساختار دانش چیزی نیست که خارج از ذهن شاگرد وجود داشته باشد ، بلکه ساختار دانش حاصل تعامل مستمر با سازه های موجود و آزمایش ، پالایش و بازنمایی های ذهنی آنان برای درک صحیح تری از جهان خارج است و بر این اساس به نظر ساختارگرایان فعالیت یادگیری باید محور توجه قرار گیرد نه فرایند آموزش .
رویکرد ساخت گرایی سبب تغییرات اساسی در مباحث محوری اغلب رشته های تعلیم و تربیت و از جمله فناوری آموزشی شده است . عبور از رویکرد نظام های آموزشی ( دوره صنعتی ) به دوره یا عصرفناوری ارتباطات و اطلاعات به معنای تحول از مرحله تولید برنامه های آموزشی آموزش معیار به مرحله خلق برنامه های آموزشی طراحی شده برای تک تک فراگیرندگان است .
فناوران آموزشی برای طراحی برنامه های آموزشی به جای تاکید بر ساده سازی و یادگیری های مبتنی بر توضیح و ارائه مستقیم باید بر زمینه های واقعی و ملموس یادگیری تکیه کنند . با توجه به روندهای مورد بررسی در رویکرد ساخت گرایی مفهوم فناوری آموزشی به شکل زیر اصلاح می شود :
« نظریه ها ، طبقه بندی ها ، الگوها و روش های طراحی ، اجرا و ارزشیابی برنامه های آموزشی که بر رویکرد ساخت گرایی مبتنی است .
و به تعبیری « فناوری آموزشی عبارت است از : مجموعه نظریه ها ، الگوها و دستور العمل هایی که با استفاده از یافته های جدید علمی و روان شناسی برای حل مسائل آموزشی اعم از طرح ، اجرا و ارزشیابی که در برنامه های آموزشی به کار گرفته می شود . »
جنبه های گوناگون فناوری آموزشی
فناوری آموزشی رشته ای از دانش و حرفه است که دارای سه جنبه یا سه بعد است :
جنبه اول یا جنبه سخت افزاری : این جنبه بر طراحی ، تولید و کاربرد رسانه های جدید در آموزش و یادگیری تاکید دارد که امر آموزش و یادگیری را تسهیل می کند .
جنبه دوم جنبه نرم افزاری : از این جنبه و دیدگاه ، فناوری آموزشی مجموعه روش ها و فرایندهایی است که در طراحی ، اجرا و ارزشیابی آموزش بر یادگیری بهتر تکیه می کند ؛ مانند آموزش برنامه ریزی شده که در آن از اصولی چون تعیین هدف ها ، انتخاب روش ها ، تهیه منابع ، آزمایش ، ارزشیابی و اجرای آنها بحث می شود .
جنبه سوم یا جنبه حل مسئله : این جنبه از فناوری آموزشی بر ویژگی حل مسئله تاکید دارد . از این دیدگاه فناوری آموزشی مجموعه روش ها و راهبردهایی است که با یک دید سیستمی به تجزیه و تحلیل برنامه های آموزشی می پردازد و پس از یافتن مشکلات و علل آنها برای رفع موانع و حل معضلات آموزشی راه حل ارائه می دهد . قابل ذکر است که بعد سوم جنبه های اول و دوم را نیز در بر دارد .